Theological Interpretation

Een vorige keer heb ik al geschreven over de vakken die ik het afgelopen semester aan Duke Divinity School heb gevolgd over de Hebreeënbrief en de Passion Narratives. Het vak waarover ik het nu ga hebben, heet "Theological Interpretation of Scripture". Het is niet zo eenvoudig om uit te leggen wat dit precies betekent. De theologen die deze term gebruiken weten zelf niet eens altijd wat ze er precies mee bedoelen en de term wordt door verschillende theologen verschillend ingevuld. Bij dit vak hebben we uitgebreid kennisgemaakt met de beweging onder (voornamelijk Amerikaanse) theologen die wordt aangeduid als "Theological interpretation".

Wie denkt dat het interpreteren van de Bijbel sowieso een theologische aangelegenheid is, heeft het mis. Althans, in de ogen van veel Bijbelwetenschappers. In de theologie is sinds de 19e eeuw als gevolg van de historisch-kritische methode een scheiding ontstaan tussen de dogmatiek en de Bijbelwetenschappen. De historisch-kritische methode is ontstaan vanuit de motivatie om de uitleg van de Bijbel te bevrijden van dogmatische vooringenomenheid. De gedachte is dat je de Bijbel leest als een historisch document en zonder vooroordelen. Op die manier kun je komen tot een 'objectieve' interpretatie zonder een dogmatisch schema over de tekst te leggen.

Inmiddels zijn veel theologen al tot het inzicht gekomen dat zo'n 'objectieve' uitleg van de Bijbel niet bestaat. De historisch-kritische methode gaat er namelijk bij voorbaat van uit dat de Bijbel niet meer is dan een historisch document en dat zoiets als openbaring en wonderen niet bestaan. Er zijn onder de Bijbelwetenschappers niet veel atheïsten, maar de meeste Bijbelwetenschappers vinden dat ze bij het historische onderzoek naar de Bijbel hun theologische overtuigingen even moeten parkeren. Wat de consequenties van de uitkomsten van hun onderzoek zijn voor de dogmatiek, vinden ze vaak ook niet belangrijk. Dat moeten de dogmatici maar uitzoeken. Die vinden op hun beurt Bijbelwetenschappers filosofisch vaak naïef en te weinig respect hebben voor de christelijke traditie.

De theologie is tegenwoordig ook zo uitgebreid geworden, dat het onmogelijk is om van alles op de hoogte te blijven. Als je wilt meedoen op academisch niveau, moet je je specialiseren. Je bent al ongeveer tien jaar bezig om je een klein gebiedje eigen te maken. Binnen de Bijbelwetenschappen ben je dan gespecialiseerd in het Oude of Nieuwe Testament, en dan weer op een deelgebied, bijvoorbeeld de synoptische evangeliën, of de profeet Jesaja. En daarbinnen heb je dan weer kleinere specialisatiegebieden. Het gevolg van dit alles is een grote kloof tussen de Bijbelwetenschappen en de dogmatiek. Bijbelwetenschappers houden zich doorgaans niet met dogmatiek bezig en andersom. Dat was vóór de opkomst van de historisch-kritische methode wel anders. Alle grote theologen van vóór de Verlichting waren zowel exegeet als dogmaticus, en ook nog prediker.

De laatste tientallen jaren is er in de theologie een toenemende onvrede ontstaan over de kloof tussen de Bijbelwetenschappen en de dogmatiek. Die onvrede heeft alles te maken met de postmoderne ontmaskering van de zogenaamde wetenschappelijke 'objectiviteit'. Een andere reden is dat men ziet dat de historisch-kritische Bijbeluitleg uiteindelijk lege kerken oplevert. De beweging die aangeduid wordt als "Theological Interpretation" is een poging om de kloof tussen de Bijbelwetenschappen en de dogmatiek te overbruggen. De vertegenwoordigers van deze beweging zijn heel divers. Er zitten rooms-katholieken bij, en onder de protestanten heb je barthianen, teleurgestelde liberalen en evangelicalen.

Bij de colleges van dit vak hebben we ons verdiept in de geschiedenis van de Bijbeluitleg, het ontstaan van de beweging van "Theological Interpretation" en belangrijke vertegenwoordigers ervan. Het is een bont gezelschap, maar ze hebben wel een aantal gemeenschappelijke kenmerken:
- De Bijbel wordt gelezen als een tekst die over God gaat en niet als een tekst die wat zegt over religieuze ervaringen van mensen lang geleden. De waarheidsclaims van de tekst worden niet bij voorbaat tussen haakjes gezet.
- Een nadruk op de canonieke vorm van de Bijbeltekst. Bij de historisch-kritische methode is het gebruikelijk om uitgebreid studie te maken naar het ontstaan van een Bijbeltekst. Er wordt dan een soort 'oervorm' gereconstrueerd, die vaak als superieur wordt beschouwd aan de Bijbeltekst. Voorstanders van "Theological Interpretation" willen echter kijken naar de tekst zoals die in de Bijbel staat, omdat deze door de kerk als canoniek is aanvaard. Bovendien staat een Bijbelboek tussen andere Bijbelboeken, wat betekent dat je ze in het licht van elkaar moet lezen. Voor de 'hardliners' onder de historisch-kritische Bijbelwetenschappers is dat echt vloeken in de kerk.
- Een uitvloeisel van de nadruk op de canonieke vorm is dat het Oude en Nieuwe Testament op elkaar worden betrokken. Ook dat is binnen de historisch-kritische Bijbelwetenschap allerminst vanzelfsprekend. Hoe je die relatie tussen OT en NT precies ziet, is wel weer voorwerp van veel discussie, maar de relatie wordt in ieder geval gelegd.
- Een grote waardering voor de Bijbeluitleg in de christelijke traditie. Voorstanders van "Theological Interpretation" pleiten voor een herwaardering van de 'pre-kritische' exegese van de kerkvaders, middeleeuwse en reformatorische theologen.
- Een nadruk op de gemeenschap. De Bijbel wordt gezien als een boek dat gelezen moet worden binnen de gemeenschap van de kerk. Sommige theologen zijn hierin erg postmodern, voor hen is de gemeenschap bepalend voor de betekenis van de Bijbel en is het geen probleem als verschillende gemeenschappen hun eigen waarheid uit de tekst halen. Maar er zijn ook theologen, zoals Kevin Vanhoozer, die nauw aansluiten bij de gereformeerde traditie. Vanhoozer vergelijkt de Bijbel met het script voor een toneelstuk. Het toneelstuk krijgt pas echt betekenis als het wordt opgevoerd. Zo krijgt de Bijbel pas echt betekenis als hij wordt 'geleefd'. Je kunt niet van een afstandje naar de Bijbel kijken en er allerlei dingen over zeggen. Je bent de Bijbel pas echt aan het interpreteren als je je erdoor laat aanspreken en het Woord van God je leven doortrekt en verandert.

Ik vond dit het pittigste vak om te volgen. Het dwong mij om diep na te denken over mijn eigen opvattingen. Dat was soms lastig. De studie van de Bijbel levert moeilijke historische vragen op. De docent die het vak gaf, prof. Stephen Chapman, doet daar niet zo moeilijk over. Hij accepteert veel resultaten van de historisch-kritische methode, maar wil daar niet bij blijven staan en wil theologisch aansluiten bij de uiteindelijke, canonieke vorm van de Bijbeltekst. Ik vind dat onbevredigend. Volgens mij blijft er dan een geweldige spanning zitten. De kerk heeft altijd geloofd dat het Woord van God historisch betrouwbaar is. Wat ik wel een heel belangrijk punt vindt, is dat de Bijbel uiteindelijk gelééfd moet worden. Je kunt prachtige theorieën óver de Bijbel hebben, maar uiteindelijk moet het geloof blijken uit je daden.

Ik heb ook veel geleerd van de waardering voor de traditie. Als eindopdracht voor dit vak moest ik een paper schrijven over een theologische uitleg van een Bijbelgedeelte. Ik heb gekozen voor het commentaar van John Owen op de brief aan de Hebreeën, omdat ik voor een ander vak al met die brief bezig was. In sommige opzichten is het commentaar van Owen heel verschillend van een modern kritisch commentaar. Owen besteedt de meeste aandacht aan de theologische boodschap van de tekst en de pastorale toepassing ervan. Tegelijk zie je in de aandacht die Owen heeft voor de taalkunde al de aanzetten van de moderne Bijbeluitleg. Sommige ontwikkelingen in de opkomende rationalistische Bijbeluitleg wil hij tegenspreken. Zo betoogt Owen dat de auteurs van het Nieuwe Testament geen gebruik maakten van de Septuaginta, de Griekse vertaling van het Oude Testament. In die vertaling staan nogal wat verkeerde weergaven van het Hebreeuws (wat soms de reden is dat een tekst uit het Oude Testament in het Nieuwe Testament anders wordt aangehaald). Owen neemt dit standpunt in, omdat hij vindt dat de Heilige Geest zichzelf nooit tegenspreekt en dus geen verkeerde vertaling gebruiken zal. Zijn standpunt over de Septuaginta is echter niet houdbaar. Dat wil nog niet zeggen dat de kritische theologen gelijk hebben als zij betogen dat er talloze tegenstrijdigheden in de Bijbel staan. Wie dieper zoekt, vindt juist eenheid in de Bijbel, al zit die soms op een ander niveau dan de directe letterlijke betekenis van de tekst.

Dit vak heeft mij geholpen om vertrouwen te hebben in het Woord van God. Dat vertrouwen mag je als uitgangspunt nemen bij je uitleg van de Bijbel. Vragen zullen er altijd blijven. Het is belangrijk om als Bijbelonderzoeker je plaats te weten. Nederigheid is de belangrijkste exegetische deugd. (Dat heeft natuurlijk wel twee kanten. Het betekent ook dat je niet meteen hoog van de toren blaast over een standpunt waarmee je het niet helemaal eens bent.) Wie het Woord leest en gehoorzaamt, zal de kracht ervan ervaren. Die ervaring verbindt met de kerk van alle tijden en plaatsen. Dat overtuigt meer dan allerlei theorieën die hun laatste aankopingspunt hebben in het menselijk verstand.